Một suiseki nếu được trưng bày không khéo léo sẽ mất đi nhiều vẻ đẹp và sức gợi mở. Do đó, các nhà sưu tập rất chú trọng trong việc lựa chọn dụng cụ chứa phù hợp và tạo nên một không gian trưng bày đẹp mắt. Chính vì thế, các dụng cụ trưng bày như dai (đế gỗ) hay suiban (khay cạn) không chỉ đóng vai trò phụ trợ, mà còn góp phần định hình không gian thẩm mỹ, tôn vinh vẻ đẹp và chiều sâu biểu tượng của suiseki.
Trong bài viết này, Đá Kiểng sẽ hướng dẫn chi tiết cách lựa chọn và sử dụng đúng từng loại dụng cụ trưng bày, giúp mỗi viên đá thực sự trở thành một tác phẩm nghệ thuật sống động.
Các lựa chọn dụng cụ trưng bài
Ngoài việc đặt suiseki trong khay có chứa cây và các vật liệu khác, có hai cách truyền thống để trưng bày suiseki: đặt trên dai (hay còn gọi là seki-dai), tức đế gỗ được chạm khắc vừa khít với đá; hoặc đặt trong suiban, một khay nông chống thấm, có thể chứa cát, nước, hoặc cả hai. Một số người sưu tầm sẽ trưng bày cùng một suiseki trong suiban vào mùa hè để gợi sự mát mẻ, và trên dai vào mùa đông. Dù trong trường hợp nào thì khay cũng không được lấn át viên đá; suiseki luôn là trung tâm, khay chỉ đóng vai trò phụ trợ.
Dai (đế gỗ)
Một chiếc dai truyền thống thường có màu tối. Gỗ có thể giữ nguyên vân tự nhiên hoặc được phủ sơn mài đen, nâu, nâu đỏ hay trong suốt. Đế thường được chạm khắc theo đúng đường nét của viên đá, có viền hẹp và chân thấp. Nếu đá có đáy không đều, bên trong dai thường được khoét để giữ cho đá đứng vững.
(a) Đá núi xa đặt trên dai. (b) Cùng viên đá đặt trong suiban bằng đồng
Suiban (khay cạn)
Suiban có nhiều màu sắc khác nhau. Hầu hết các nhà sưu tập suiseki ưa thích suiban có màu trung tính hoặc nhạt (đặc biệt là các tông xám, be, hoặc vàng nhạt), vì chúng ít làm lu mờ màu đá. Nếu dùng suiban màu sặc sỡ, nó phải bổ trợ, chứ không được cạnh tranh với màu của suiseki. Ví dụ, một suiban đỏ tươi sẽ không phù hợp với một viên đá chủ yếu mang màu đỏ.
Cách trưng bày suiseki trong suiban
Theo truyền thống, suiban có chân thấp bè, hình chữ nhật hoặc hình bầu dục, và được làm bằng gốm hoặc sứ, có tráng men hoặc không tráng men. Khi trưng bày suiseki tinh xảo hoặc mảnh mai, một số nhà sưu tầm dùng khay đồng hoặc đồng đỏ không thấm nước (gọi chính xác là doban), được để cho tự nhiên tạo lớp gỉ xanh xám. Ở những nơi không có suiban bán sẵn, khay bonsai hình bầu dục hoặc chữ nhật nông thường cũng phù hợp, miễn là lỗ thoát nước được bịt kín bằng vật liệu chống thấm.
Suiban có kích thước rất đa dạng, nhưng thường dài 16–18 inch và rộng 10–13 inch. Trung bình, một suiban thường dài gấp đôi suiseki. Nếu suiban quá dài hoặc quá rộng so với đá, một số nhà sưu tập sẽ đặt thêm phụ kiện nhỏ như căn nhà, thuyền buồm, hay tượng người để lấp chỗ trống.
Quan hệ giữa kích thước suiban và suiseki
(a) Lựa chọn kém: suiban quá nhỏ so với suiseki
(b) Lựa chọn kém: suiban quá lớn so với suiseki
(c) Lựa chọn tốt: suiban có kích thước gấp đôi suiseki
Chiều sâu của suiban thường từ 1,3 cm đến 3,8 cm. Tỉ lệ trung bình giữa chiều cao suiban so với chiều cao suiseki là khoảng 1:4 hoặc 1:5, với các kiểu trưng bày khác nhau dao động từ 1:2 đến 1:7. Nói chung, suiban dùng cho suiseki phẳng, nhẵn hoặc tinh tế thì nông hơn suiban dùng cho suiseki thô, nặng, to hoặc cao.
Ngoài màu sắc, chiều cao, chiều dài, còn phải xét đến phong cách và hình dáng của viền, chân và thành suiban. Các kiểu dáng khác nhau có sức tác động thị giác khác nhau, và điều này cần được cân nhắc khi chọn suiban. Suiban có hiệu ứng thị giác mạnh thường chỉ phù hợp với suiseki cũng mạnh mẽ về thị giác.
Suiban gốm nông, hình bầu dục, thành thẳng và đường nét đơn giản, thích hợp cho suiseki trơn láng và tinh tế
Một ví dụ về suiseki mạnh mẽ là đá núi cận cảnh với kết cấu thô ráp và đường nét dứt khoát. Một suiban mạnh mẽ về thị giác sẽ có một hoặc nhiều đặc điểm sau: viền rộng và loe; thành khay trang trí hoa văn chìm hoặc nổi; góc vuông; thành thẳng, lồi nhiều hoặc lõm sâu; thành dày; chân khay cầu kỳ hoặc nặng nề. Ngược lại, một suiseki mềm mại và tinh tế, với kết cấu nhẵn và đường nét tròn trịa, sẽ bị suiban kiểu này lấn át. Phù hợp hơn sẽ là một suiban nông, hình bầu dục, viền hẹp hoặc không có viền, thành trơn hơi lồi hoặc hơi lõm, và chân trơn giản hoặc kín đáo. Nếu còn phân vân về hiệu ứng thị giác, cách an toàn nhất là chọn một suiban đơn giản, không trang trí.
Theo truyền thống, suiban được lấp bằng cát và nước. Phần lớn người sưu tầm san phẳng và làm nhẵn cát bằng lông vũ, thìa, hoặc dụng cụ khác. Ngoài ra, cũng có thể làm mịn bằng cách:
(1) đổ cát và nước vào suiban,
(2) lắc qua lại cho đến khi cát phẳng,
(3) nghiêng khay cẩn thận để đổ bớt nước.
Sau đó, có thể thêm nước sạch từ phía sau suiseki. Khi trưng bày, mực nước phải cao hơn mặt cát khoảng 0,6 cm.
Phần lớn người sưu tầm chỉ dùng cát màu ngà hoặc be, vì cát trắng tinh được coi là quá chói. Cát có độ mịn khác nhau, từ 24 đến 14 mắt lưới/inch. Trước khi trưng bày, cát luôn được sàng kỹ và rửa sạch. Cát mịn thường dùng cho suiseki nhỏ hoặc nhẵn, trong khi cát thô dùng cho suiseki to hoặc thô ráp. Tuy nhiên, đây chỉ là nguyên tắc chung; màu và kết cấu cát cụ thể sẽ tùy thuộc vào việc loại nào bổ trợ tốt nhất cho viên đá.
Đá núi xa đặt trong suiban đồng có cát và nước. Hoa văn cầu kỳ của suiban hài hòa với kết cấu thô ráp của đá
Đôi khi, một nhà sưu tập suiseki sẽ bỏ cát, chỉ đổ nước vào suiban, đặc biệt nếu đáy suiban được tráng men đẹp. Hiếm hơn nữa, có người đặt suiseki trong đất phủ rêu hoặc cỏ ngắn. Nếu dùng đất, suiban phải có lỗ thoát nước; nếu không, đất sẽ bị úng.
Trong những năm gần đây, việc chỉ dùng cát trong suiban đã trở nên phổ biến. Tuy nhiên, người truyền thống chỉ trích xu hướng này, họ cho rằng sức mạnh trọn vẹn của suiseki chỉ bộc lộ khi đặt trong khung cảnh có nước. Ngoài ý nghĩa biểu tượng (nước là chất nuôi dưỡng, hồi sinh), sự mềm mại, linh hoạt, ướt át và phản chiếu của nước cân bằng hiệu quả với sự rắn chắc, khô và cứng của đá.
Vị trí đặt suiseki trong suiban
Việc đặt suiseki đúng cách trong suiban có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đá phải trông như được neo chắc hoặc chôn sâu, chứ không phải nổi hay ngồi hờ trên mặt cát.
Vị trí đặt yếu, suiseki trông như đang nổi trên cát trong suiban;
Đá cũng nên đặt lệch tâm và hơi lui về phía sau đường ngang tưởng tượng chia đôi suiban. Dù không có quy tắc tuyệt đối, thẩm mỹ luôn là yếu tố quyết định nhưng tâm suiseki thường được đặt khoảng 60% từ một bên (trái hoặc phải), để lại khoảng trống đủ ở các cạnh còn lại. Nếu đá nghiêng về bên phải hoặc đỉnh cao nhất nằm bên trái, đá nên đặt bên trái suiban (khoảng trống đối diện thường gọi là “vùng nghỉ mắt”). Ngược lại, nếu đá nghiêng trái hoặc đỉnh cao nhất ở bên phải, đá nên đặt bên phải suiban. Dù đặt thế nào, hầu hết suiseki đều được nghiêng nhẹ về phía trước, hướng đến người xem.
Phụ kiện đi kèm khi trưng bày suiseki
Phụ kiện thu nhỏ như nhà, thuyền, cầu, động vật, hay tượng người hiếm khi được dùng với suiseki. Chúng thường không tương xứng với cảnh mà đá gợi ra. Hơn nữa, chúng có thể giới hạn khả năng gợi mở của suiseki.
Ví dụ, một chiếc thuyền nhỏ đặt trong suiban có cát và một viên đá núi sẽ buộc người xem phải thấy đó là một hòn đảo; trong khi nếu không có phụ kiện, người xem có thể tưởng tượng đó là một ngọn núi vươn lên xuyên qua mây dày hoặc nổi lên trên một cánh đồng băng. Điều này không có nghĩa là phụ kiện thu nhỏ không bao giờ nên dùng. Tuy nhiên, chúng phải được đặt kín đáo, chủ yếu để nhấn mạnh hoặc làm nổi bật điểm mạnh của suiseki. Ngoài ra, chúng phải đúng tỉ lệ, có tay nghề và chất lượng cao (một số loại tốt nhất làm bằng đồng hoặc đồng đỏ), và được sử dụng hết sức thận trọng. Nếu được chọn lựa kỹ, một phụ kiện nhỏ có thể làm tăng giá trị thẩm mỹ của suiseki.
Đá đảo với một ngôi chùa đồng thu nhỏ tinh xảo, làm tăng thêm bầu không khí cho màn trưng bày
Nhìn chung, việc trưng bày suiseki không chỉ là đặt một viên đá vào khay hay trên đế, mà là cả một nghệ thuật cân bằng giữa hình – sắc – ý. Mỗi lựa chọn, từ màu gỗ của dai, đường nét của suiban cho đến cách đặt lệch tâm, đều góp phần khơi mở chiều sâu thẩm mỹ và triết lý ẩn trong viên đá. Khi được đặt đúng chỗ, suiseki trở thành một cảnh giới thu nhỏ, vừa tĩnh lặng vừa đầy sức gợi.
Nếu bạn muốn tìm hiểu sâu hơn về nghệ thuật chơi đá, hay mong muốn sở hữu những tác phẩm suiseki và đá cảnh mang dấu ấn riêng, Đá Kiểng sẽ là người bạn đồng hành tin cậy. Với sự am hiểu và tâm huyết, Đá Kiểng không chỉ mang đến những viên đá quý giá mà còn chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm để mỗi người yêu đá có thể tìm thấy cho mình một “mảnh thiên nhiên” trọn vẹn trong không gian sống.
